Lek. med. Przemysław Styczeń

Z powodu pogarszania się jakości i utraty włosów cierpi obecnie coraz więcej osób. Przyczyn tego stanu jest wiele. Czasami są one banalne i stosunkowo łatwe do wyeliminowania, ale mogą być też poważne i trudne do wyleczenia.

Rola i znaczenie włosów

Włosy u ludzi pełnią znacznie mniejszą rolę niż u zwierząt. Chronią nas przed promieniowaniem słonecznym, zimnem, urazami oraz owadami. Stanowią subtelny narząd czuciowy – reagują na dotyk czy ruch powietrza. Są także źródłem silnych bodźców o znaczeniu seksualnym, kulturowym, psychologicznym i społecznym. Niewątpliwą rolą włosów we współczesnym świecie jest ozdoba i dekoracja głowy. Upiększają nas i ułatwiają komunikację międzyludzką, a fryzura często stanowi wyznacznik statusu społecznego.

Budowa włosa

Każdy włos składa się z łodygi i korzenia. Łodyga to martwa część włosa, która wystaje ponad powierzchnię skóry. Korzeń natomiast to niewidoczna, żywa część, która znajduje się w mieszku włosowym, czyli poniżej powierzchni skóry. Zakończony jest on opuszką, którą zwyczajowo nazywamy „cebulką” ze względu na jej kształt. Opuszka włosa znajduje się jeszcze głębiej, w tkance podskórnej. Jasne włosy są najcieńsze, a rude najgrubsze. Blondyni/ki mają za to na głowie najwięcej włosów, a osoby rude – najmniej. Kolor włosów jest warunkowany przez barwnik – melaninę – który znajduje się w ich warstwie korowej.

Fizjologia

Włosy na głowie rosną przeważnie z prędkością ok. 1 cm na miesiąc. Tempo ich wzrostu zależy od wielu czynników – m.in. od wieku, pory roku, dnia, odżywienia organizmu i właściwości osobniczych. Podcinanie włosów, wbrew obiegowym opiniom, nie ma wpływu na szybkość, z jaką rosną.
Dziennie wypada nam z głowy ok. 50–100 włosów, które następnie odrastają. Większa utrata włosów jest zjawiskiem niepokojącym i może prowadzić do ich przerzedzenia lub wyłysienia. Z wiekiem gęstość włosów na głowie zmniejsza się, stają się one coraz cieńsze i mniej wysycone barwnikiem, dlatego siwieją. Mieszek włosowy na głowie jest genetycznie zaprogramowany do produkcji 20–30 włosów w ciągu całego życia osobniczego. Każdy włos rośnie przez kilka lat, a następnie wypada, by na jego miejscu mógł wyrosnąć kolejny.
Cykl wzrostowy poszczególnych włosów u ludzi, w przeciwieństwie do zwierząt, nie jest zsynchronizowany, dlatego nie występuje u nas zjawisko linienia. Składa się on z trzech faz – anagenu, katagenu i telogenu i podlega skomplikowanemu systemowi kontroli. Może on być zahamowany lub zaburzony w każdej fazie przez wiele różnych czynników.

Wpływ hormonów

Wzrost włosów na głowie jest hamowany przez androgeny, które są hormonami płciowymi. U mężczyzn produkowane są one przez jądra oraz korę nadnerczy, natomiast u kobiet przez korę nadnerczy i jajniki.
Nadmiar androgenów u kobiet, czyli tzw. hiperandrogenizm, może powodować nie tylko łysienie typu męskiego (tzw. androgenetyczne), ale także szereg innych zaburzeń, takich jak wykształcanie się męskiej budowy ciała (maskulinizacja), męskiego typu owłosienia (hirsutyzm), a także zaburzenia miesiączkowania, płodności, trądzik czy łojotok.
Hormonami, które mają ochronne działanie na włosy są estrogeny, które także są hormonami płciowymi. U kobiet wytwarzane są one w jajnikach. Gdy po menopauzie czynność wydzielnicza jajników ustaje, prowadzi to do niedoboru estrogenów i jednocześnie do względnego nadmiaru androgenów. U mężczyzn estrogeny są w niewielkich ilościach produkowane przez jądra oraz korę nadnerczy.

Różne przyczyny wypadania włosów i łysienia

Przyczyn nadmiernego wypadania, łysienia lub złego stanu włosów jest bardzo wiele, dlatego szczegółowa diagnostyka wymaga czasu. Utrata włosów może być przejściowa (np. po ciąży lub w wyniku odchudzania się) lub trwała (np. w wyniku łysienia bliznowaciejącego). Może obejmować ograniczoną powierzchnię głowy (np. w łysieniu plackowatym) lub mieć charakter rozlany, jak to jest z reguły w łysieniu androgenetycznym kobiet. Może mieć wreszcie charakter niebliznowaciejący (najczęściej) lub bliznowaciejący (na szczęście stosunkowo rzadko).

Łysienie androgenetyczne

Łysienie androgenetyczne (zwane również androgenowym) jest najczęściej spotykanym typem łysienia, zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet. W wieku 50 lat dotyczy aż 80% mężczyzn i ok. 40% kobiet. U mężczyzn wypadanie włosów może zacząć się w każdym momencie po zakończeniu okresu dojrzewania (zazwyczaj pomiędzy 20-30. rokiem życia). U kobiet najczęściej obserwuje się wieku 20-30 lat oraz w okresie pomenopauzalnym, gdy zmniejsza się w organizmie ilość ochronnych estrogenów.
Przyczyny łysienia androgenetycznego są złożone i nie do końca poznane. Decydującą rolę odgrywają tutaj predyspozycje genetyczne – wrażliwość mieszków włosowych na androgeny. Istotą łysienia androgenetycznego jest postępująca miniaturyzacja mieszków włosowych pod wpływem androgenów, która stopniowo prowadzi do zanikania mieszków oraz włosów.
Mężczyźni z reguły tracą włosy na czole (zakola) oraz na szczycie głowy (tonsura). Na skroniach i potylicy włosy z reguły nie wypadają. U kobiet natomiast występuje rozproszone przerzedzenie się włosów na szczycie głowy, co daje charakterystyczny „objaw choinki”. Włosów jest z biegiem czasu coraz mniej i stają się one coraz cieńsze, ale mimo to zachowane jest kompletne uwłosienie, tzn. nie ma miejsc zupełnie wyłysiałych. U kobiet nasilenie łysienia androgenowego jest przeważnie znacznie mniejsze niż u mężczyzn. Nasilenie łysienia androgenetycznego w dużym stopniu zależy od ekspresji genowej. Oznacza to, że osoba z bardzo wysokim poziomem androgenów może nie mieć kłopotów z włosami, nawet jeżeli jest do tego dziedzicznie predysponowana. Inne patologie, np. choroby tarczycy, mogą znacznie nasilać tempo utraty włosów. U osób po 60 r.ż. do łysienia androgenowego dołącza się jeszcze fizjologiczne łysienie związane z wiekiem, które jest wynikiem starzenia się całego organizmu.

Wypadanie włosów w wyniku chorób ogólnoustrojowych

Wypadanie włosów może być powodowane przez wiele różnych chorób niezwiązanych z włosami. Mówimy wtedy o tzw. telogenowym wypadaniu włosów. Do najczęstszych z nich należą:
- zaburzenia hormonalne – np. niedoczynność lub nadczynność tarczycy;
- przewlekłe choroby ogólnoustrojowe – np. cukrzyca, choroby wątroby;
- choroby autoimmunologiczne – np. choroba Hashimoto, reumatoidalne zapalenie stawów;
- choroby zakaźne – np. kiła;
- choroby przebiegające z wysoką gorączką – np. grypa, zapalenie płuc;
- choroby psychiczne – np. trichotillomania (chory mniej lub bardziej świadomie wyrywa sobie włosy i nie może się przed tym powstrzymać).

Polekowe wypadanie włosów

Wypadanie włosów może być także spowodowane przyjmowanymi lekami. Do takich, które najczęściej powodują problemy z włosami zalicza się m.in.:
- leki hormonalne – np. androgeny (obecne czasami także w pigułkach antykoncepcyjnych);
- leki przeciwmiażdżycowe – np. fibraty;
- leki nasercowe – np. beta-blokery;
- leki przeciwkrzepliwe – np. heparyna i warfaryna;
- leki przeciwgrzybicze – np. flukonazol;
- leki przeciwwirusowe – np. interferon alfa;
- leki przeciwnowotworowe – np. cytostatyki;
- leki przeciwdepresyjne – np. escitalopram.

Informacja o tym, czy dany lek może powodować wypadanie włosów w trakcie jego stosowania znajduje się przeważnie w ulotce dołączanej do opakowania (w rozdziale „Możliwe działania niepożądane”). Niestety, odstawienie leku, który jest przyczyną wypadania włosów, nie zawsze skutkuje pełnym ich odrostem.

Łysienie plackowate

Specyficznym typem łysienia jest łysienie plackowate. W jego przebiegu dochodzi do nagłego pojawienia się na głowie okrągłych lub owalnych ognisk zupełnie pozbawionych włosów. Skóra w miejscach wyłysienia nie jest zmieniona. Przyczyna tej choroby jest złożona i nie do końca poznana. Podkreśla się rolę czynników dziedzicznych (występowanie rodzinne w około 10-20% przypadków), autoimmunologicznych i stresu. Łysienie plackowate może cofnąć się samoistnie, ale jego przebieg jest z reguły trudny do zdefiniowania, a leczenie zawsze stanowi poważne wyzwanie.

Wypadanie włosów - diagnostyka

Wykorzystuje się tu wiele metod. Największe znaczenie mają zawsze: szczegółowy wywiad z pacjentem, dokładne badanie fizykalne, trychoskopia oraz badania laboratoryjne krwi. W uzasadnionych przypadkach wykonuje się także trychogram, fototrychogram, biopsję skóry głowy, badania bakteriologiczne i mikologiczne, analizę pierwiastkową włosów lub sięga po jeszcze inne metody diagnostyczne. Postawienie właściwego rozpoznania i wdrożenie skutecznego leczenia łysienia wymaga w niektórych przypadkach podejścia interdyscyplinarnego i współpracy wielu specjalistów – również endokrynologa, psychologa czy histopatologa. Wywiad to podstawa W każdym przypadku nadmiernej utraty włosów, absolutną podstawą jest zebranie szczegółowego wywiadu z pacjentem, czyli tzw. badanie podmiotowe.
Podczas konsultacji, pacjent w gabinecie lekarskim spotyka się najczęściej z następującymi pytaniami:
- Od jak dawna wypadają włosy lub od jak dawna obserwowane jest ich przerzedzenie?
- Ile włosów wypada z reguły w ciągu dnia?
- Czy wypadanie włosów dotyczy też rodzeństwa, rodziców oraz dziadków?
- Czy coś poprzedziło początek wypadania włosów – choroba, operacja, rozpoczęcie farmakoterapii, stresująca sytuacja, ciąża, itp.?
- Czy pacjent przyjmuje jakiekolwiek leki?
- Czy pacjent cierpi na jakiekolwiek choroby?
- Jak wygląda odżywianie się pacjenta (wegetarianizm, weganizm)?
- Czy pacjent stosuje jakąkolwiek dietę i czy podejmował/podejmuje próby odchudzania się?
- Czy miesiączki (u kobiet) występują regularnie i czy są obfite?
- Czy pacjent wykonywał już jakiekolwiek badania, czy był konsultowany przez innych specjalistów i czy podejmował już jakiekolwiek leczenie wypadania włosów.

W przypadku łysienia u mężczyzn, aby postawić właściwe rozpoznanie i wdrożyć odpowiednie leczenie, bardzo często wystarczy starannie zebrany wywiad, dokładne badanie fizykalne i trychoskopia. U kobiet, i we wszystkich mniej lub bardziej „podejrzanych” przypadkach, trzeba natomiast zwykle przeprowadzić dodatkowo przynajmniej badania laboratoryjne krwi.
Jakiekolwiek wyniki badań dodatkowych można interpretować tylko na podstawie obrazu klinicznego (wywiad i badanie fizykalne).

Badanie pacjenta

Po zebraniu dokładnego wywiadu następuje zbadanie pacjenta. Polega ono na dokładnym obejrzeniu włosów i całej owłosionej skóry głowy (nieuzbrojonym okiem oraz przy pomocy lupy), obmacaniu skóry głowy oraz wykonaniu tzw. testu lekkiego pociągania (ang. pull-test).
Test lekkiego pociągania polega na delikatnym pociągnięciu kilku pasemek włosów zawierających po ok. 40–60 łodyg każde, w trzech różnych miejscach na głowie. Jeśli w rękach lekarza zostaje łącznie więcej niż 6 włosów, uznaje się, że test jest dodatni. Pull-test jest niestety niezwykle subiektywnym narzędziem diagnostycznym.
Chorobom włosów bardzo często towarzyszą choroby paznokci oraz skóry (np. liszaj płaski). Dlatego każdemu pacjentowi zgłaszającemu się do gabinetu z problemem wypadania włosów lekarz starannie ogląda paznokcie i czasami proponuje obejrzenie całego ciała.

Trychoskopia

Trychoskopia jest nieinwazyjnym badaniem diagnostycznym, które polega na oglądaniu i ocenie stanu skóry i włosów przy użyciu cyfrowej kamery wideo (trychoskopu), połączonej z monitorem komputera. Obserwacja taka jest prowadzona przeważnie w powiększeniu 20x, 70x lub 200x.
Trychoskopia to popularna, powszechnie dostępna i bardzo wartościowa metoda diagnostyczna. Co ważne, w przeciwieństwie do trychogramu, nie wymaga wyrywania włosów i jest całkowicie bezbolesna. Badanie trychoskopowe pozwala ocenić stan i wygląd skóry głowy, ujść mieszków włosowych oraz łodyg włosów. W dużym powiększeniu można dostrzec m.in. obecność rozszerzonych naczynek, ocenić ilość wydzieliny łojowej lub hydrolipidowej oraz zdiagnozować ewentualną mikronizację czy bliznowacenie mieszków włosowych.
Trychoskopia pozwala także ocenić stan łodyg włosów – ich wygląd, grubość, pigmentację i połysk. Umożliwia również rozpoznanie włosów łamiących się, resztkowych i tzw. dystroficznych.

Trychogram

Trychogram to badanie, które polega na mikroskopowej ocenie korzeni kilkudziesięciu włosów wyrwanych z głowy w trakcie wizyty. Z reguły wyrywa się od 50 do 100 włosów i ocenia pod mikroskopem przy powiększeniu 20x, 40x lub 100x. Można ewentualnie użyć do tego celu także kamery cyfrowej.
Na podstawie wyglądu korzeni możliwe jest określenie stosunku ilościowego włosów znajdujących się w poszczególnych fazach cyklu włosowego, co jest cenną wskazówką diagnostyczną.
Badanie to wykonuje się obecnie sporadycznie. Jego miejsce w diagnostyce chorób włosów zajęło prawie całkowicie badanie zwane fototrychogramem.

Fototrychogram

Fototrychogram (inaczej: trychoscan) to całkowicie nieinwazyjne badanie, które polega na obserwacji i ocenie stanu skóry i włosów przy użyciu cyfrowej kamery wideo (trychoskopu) oraz specjalistycznego oprogramowania komputerowego. Wykonanie fototrychogramu polega na wykonaniu serii zdjęć określonych obszarów skóry owłosionej w odstępie 72 godzin, a następnie na komputerowej analizie pomiaru dynamiki wzrostu włosów. Badanie opiera się na założeniu, że włosy anagenowe stale rosną, natomiast włosy telogenowe nie zwiększają już swej długości.
Fototrychogram pozwala na uzyskanie analogicznych wyników, jakie daje trychogram, ale nie wymaga wyrywania włosów. Oferuje także automatyczne, bezbolesne określenie głównych parametrów włosów, takich jak np. ich grubość, czy ocenę gęstości.

Biopsja skóry głowy

Biopsja skóry owłosionej głowy oraz jej histopatologiczna ocena jest najbardziej inwazyjną i bolesną metodą diagnostyczną stosowaną w ocenie i diagnozowaniu przyczyn łysienia. Badanie to polega na pobraniu (specjalną sztancą) co najmniej dwóch wycinków z tych obszarów skóry, na których występuje łysienie, a następnie poddaniu ich ocenie histologicznej.
Biopsja skóry głowy jest szczególnie przydatna przy podejrzeniu łysienia bliznowaciejącego lub gdy nie jesteśmy pewni ostatecznego rozpoznania (np. w łysieniu plackowatym).

Badanie laboratoryjne krwi

Badania laboratoryjne wykonywane z próbek krwi pacjenta skarżącego się na wypadanie włosów mają często kluczowe znaczenie w postawieniu ostatecznego rozpoznania. Najczęściej zleca się wykonanie następujących badań:
- morfologia krwi;
- żelazo i ferrytyna;
- wapń i witamina D3;
- trójglicerydy, cholesterol całkowity, HDL i LDL;
- glukoza na czczo;
- hormony: TSH, FT4, prolaktyna, progesteron, DHEA-S, estradiol, androstendion i testosteron;
- przeciwciała przeciwjądrowe ANA (ang. anti-nuclear antibodies);
Panel ten może zostać rozbudowany o kolejne badania – takie jak np. przeciwciała przeciwtarczycowe (anty-TPO, anty-TG), enzymy wątrobowe (AST, ALT), badanie serologiczne w kierunku kiły, badanie kału w kierunku grzybów i pasożytów czy oznaczenie wartości czynnika reumatoidalnego (RF) – jeżeli sugeruje to obraz kliniczny lub nieprawidłowe wyniki wcześniej wykonanych badań.

Inne opcje diagnostyczne

W diagnostyce chorób włosów wykorzystuje się także inne metody diagnostyczne.
Lampa Wooda stosowana jest powszechnie do szybkiej diagnostyki grzybicy, ponieważ ogniska grzybicy w świetle tej lampy bardzo silnie fluoryzują.
Pobranie zeskrobin ze skóry owłosionej głowy i posianie ich na odpowiednie podłoża hodowlane wykorzystywane jest przy podejrzeniu zakażenia bakteryjnego lub grzybiczego.
Inne opcje diagnostyczne obejmują także m.in. testy nietolerancji pokarmowych (bardzo wartościowe), czy tzw. analizę pierwiastkową włosów (rzadko wykonywana).

Lek. Przemysław Styczeń – lekarz medycyny estetycznej, absolwent Podyplomowej Szkoły Medycyny Estetycznej PTL, członek PTMEiAA. Autor wielu artykułów prasowych z zakresu medycyny estetycznej, ekspert na profilu FB „Piękno przez cały rok”.
www.facebook.com/DrStyczen 
www.drstyczen.pl 
www.mezoterapia.pl

Źródło: UiM 22