Wróg samego siebie

Zarówno anoreksja jak i różnego typu inne „reksje” to problemy psychiczne związane z zaburzeniem postrzegania własnego ciała. Opierają się na dążeniu do nadania mu pożądanego wyglądu lub utrzymaniu w określonym stanie. Anoreksja jest zaburzeniem odżywiania, pozostałe, jak np. tanreksja lub ortoreksja, należą do uzależnień behawioralnych. Specjaliści inaczej postrzegają przyczyny występowania tych chorób oraz stosują różne sposoby leczenia

Od pewnego czasu w artykułach popularnonaukowych pojawiają się informacje o nowych formach zaburzeń o nazwach zbliżonych do anoreksji. Z jadłowstrętem łączy je zaabsorbowanie pewnym elementem wyglądu lub funkcjonowania ciała i podejmowanie określonych zachowań umożliwiających utrzymanie pożądanego stanu.

Choć anoreksja i innego rodzaju „reksje” (np. tanoreksja, ortoreksja, bigoreksja) mają w sobie podobną fiksację na dążeniu do określonego wpływu na organizm, w klasyfikacjach chorób funkcjonują jako odmienne jednostki, o różnych mechanizmach powstawania. Anoreksja to zaburzenia odżywiania, ale inne „reksje” należą do grupy uzależnień.

Anoreksja

Zarówno według Europejskiej Klasyfikacji Chorób ICD-10, jak i Amerykańskiej Klasyfikacji Chorób DSM-V, anoreksja jest diagnozowana jako zaburzenie odżywiania. Wiąże się ze znacznym obniżeniem masy ciała. Nawet wówczas, gdy występuje ewidentna niedowaga, chory decyduje się na działania, które uniemożliwiają przytycie. Może temu towarzyszyć silny lęk przed zwiększeniem wagi. Postrzeganie swojego ciała jest zniekształcone. Osoba cierpiąca na anoreksję nie ocenia racjonalnie znaczenia zbyt niskiej wagi i związanych z tym zagrożeń. U tych osób ciężar ciała ma nieadekwatny wpływ na ogólną samoocenę.

Wyróżnia się dwie postaci anoreksji. Typ restrykcyjny charakteryzuje się ograniczaniem przyjmowania pokarmu, przy sporadycznym stosowaniu leków przeczyszczających. W typie bulimicznym osoba zazwyczaj ogranicza ilość jedzenia, ale towarzyszą temu regularne okresy przejadania się lub prowokowania wymiotów i nadużywanie środków przeczyszczających oraz moczopędnych.

Przyczyny anoreksji

Pochodzenie anoreksji jest wieloczynnikowe. Niekiedy dzieli się je na przyczyny predysponujące do zachorowania, wyzwalające objawy i podtrzymujące chorobę. Wśród biologicznych czynników sprzyjających wystąpieniu zaburzenia są uwarunkowania genetyczne, zaburzenia endokrynologiczne (gospodarki hormonalnej) i zaburzenia w poziomie substancji w układzie nerwowym odpowiadających m.in. za nastrój (serotonina, noradrenalina).

Znaczenie mają również czynniki psychiczne. Zachorowaniu sprzyjają m.in. cechy osobowości obsesyjno-kompulsywnej (sztywność, perfekcjonizm, skłonność do rytualizacji zachowań). Istotna jest ogólna podwyższona gotowość do reagowania lękiem, niskie poczucie własnej wartości.

Jako ważne w powstawaniu choroby podkreśla się także czynniki rodzinne. Główne znaczenie mają tutaj nieprawidłowe wzorce relacji. Obciążenie stanowią poważne konflikty w rodzinie, z tendencją do ich nierozwiązywania oraz potrzeba zachowania stałości, nawet kosztem znaczącego cierpienia (np. rodzice nie podejmują decyzji o terapii albo rozstaniu mimo poważnych problemów w związku). Kolejne czynniki sprzyjające rozwojowi choroby to angażowanie dzieci w spory między rodzicami, co prowadzi do obciążenia emocjonalnego i poczucia bezradności, zaburzone granice pomiędzy poszczególnymi osobami, budowanie koalicji wewnątrzrodzinnych. Niebezpieczna jest też nadopiekuńczość utrudniająca dzieciom rozwojową separację od rodziny pochodzenia.

Według koncepcji psychologii systemowej, tym, co sprzyja wystąpieniu anoreksji u dorastającej osoby, jest brak w rodzinie pochodzenia odpowiednich mechanizmów radzenia sobie z nowymi sytuacjami. Dotyczy to zarówno nagłych, nieprzewidywalnych kryzysów, jak i naturalnych zmian w cyklu życia człowieka.

Elementem zwiększającym ryzyko zachorowania są również obecne w wychowaniu przekazy wiążące wartość człowieka z atrakcyjnością fizyczną oraz wszelkie formy nieadekwatnych oczekiwań wobec sukcesów dziecka. Tutaj czynniki rodzinne wiążą się ze społeczno-kulturowymi. Niewątpliwie duże znaczenie mają propagowane wzorce piękna, uzależniające atrakcyjność fizyczną od szczupłej sylwetki. Zwłaszcza, jeśli to właśnie atrakcyjny wygląd przedstawiany jest jako podstawa powodzenia w życiu.

Do czynników spustowych dla wystąpienia choroby zalicza się okres dojrzewania, decyzję o podjęciu diety nastawionej na spadek masy (również obiektywnie uzasadnioną nadwagą), kryzysy rozwojowe, wszelkie sytuacje traumatyczne. W tym kontekście opisywana jest pregoreksja, czyli anoreksja pojawiająca się u kobiet w ciąży. Polega ona na zwiększonej kontroli wagi ciała w związku z postrzeganym przez ciężarną ryzykiem zmiany wyglądu w przebiegu ciąży (patrz ramka).

Tym, co podtrzymuje chorobę jest doświadczanie zysków z utrzymywania niskiej wagi, np. pochlebstw, większej pewności siebie w nawiązywaniu relacji, zainteresowania potencjalnych partnerów, coraz większej popularności w zawodzie. Również poczucie zwiększonej troski i opieki może utrudniać leczenie. Często choroba jest też spoiwem łączącym członków rodziny, dlatego osoba chora i jej bliscy nieświadomie mogą podtrzymywać objaw.

Leczenie anoreksji

Postępowanie z osobą chorą na anoreksję obejmuje działania medyczne służące przywróceniu prawidłowej wagi wraz z wyeliminowaniem wtórnych zaburzeń wynikających z niedożywienia oraz leczenie problemów na poziomie psychicznym.

Leczenie anoreksji może odbywać się w warunkach ambulatoryjnych (np. w poradni zdrowia psychicznego), ale tylko wówczas, gdy stan psychofizyczny pacjenta na to pozwala. Zwykle pierwszy etap terapii przebiega na oddziale szpitalnym, a następnie kontynuowany jest w formie regularnych wizyt u lekarza i psychoterapeuty.

Psychoterapia jest podstawową formą leczenia. Odpowiednio do nurtu, w jakim pracuje terapeuta, mogą to być sesje indywidualne, rodzinne lub grupowe. Celem jest zawsze zmiana schematów radzenia sobie z problemami (różnie postrzeganymi w zależności od teorii psychologicznych) z dysfunkcyjnych na zdrowe. W zależności od rodzaju psychoterapii będzie to miało postać pracy nad zniekształceniami poznawczymi lub pracy nad relacjami z ważnymi osobami w życiu. Kolejnym elementem terapii jest leczenie żywieniowe, m.in. zorientowane na zmianę nawyków w tym obszarze.

Farmakoterapia stosowana w leczeniu anoreksji ma charakter jedynie wspierający. Najczęściej podawane są leki przeciwdepresyjne lub przeciwlękowe oraz farmaceutyki pozwalające radzić sobie z wtórnymi problemami zdrowotnymi wynikającymi z anoreksji.

Inne „reksje”

Zaburzenia takie jak tanoreksja, ortoreksja, bigoreksja itp. to uzależnienia behawioralne, czyli uzależnienia od zachowań.

W ICD-10 klasyfikowane są jako „zaburzenia nawyków i popędów”. W tej grupie mieści się m.in. patologiczny hazard. Natomiast inne formy uzależnień behawioralnych, w tym uzależnienia związane z ciałem, nie zostały opisane. Jednak klinicyści włączają je do tej właśnie grupy zaburzeń. W klasyfikacji amerykańskiej DSM–V zaburzenie uprawiania hazardu znajduje się w kategorii „zaburzenia używania substancji i nałogów”, w podkategorii „zaburzeń nie związanych z substancjami”. Do podstawowych kryteriów rozpoznania tego rodzaju uzależnień należą: zaabsorbowanie daną czynnością, modyfikacja nastroju, wzrost tolerancji, symptomy odstawienne, obecność konfliktu, nawroty.

Zaabsorbowanie oznacza, że dane zachowanie staje się najważniejszą aktywnością w życiu i do niego dostosowywane są pozostałe działania w ciągu dnia.
Modyfikacja nastroju dotyczy regulacji emocji dzięki wykonywaniu danych czynności. Oznacza to, że działanie pomaga poradzić sobie na przykład ze smutkiem lub gniewem. Zachowanie, od którego pacjent jest uzależniony, stanowi niekorzystny sposób radzenia sobie z problemami.

Reklama

Kryterium tolerancji polega na wzroście zapotrzebowania na dane zachowanie w celu uzyskania tego samego efektu – przyjemności, zadowolenia, rozładowania napięcia. W efekcie osoba uzależniona wykonuje czynności częściej lub dłużej albo w sposób bardziej intensywny, aby uzyskać pożądane samopoczucie.

Symptomy odstawienne natomiast to reakcja organizmu na brak lub trudność w wykonywaniu działania. Objawy te mogą dotyczyć zarówno sfery psychicznej (np. drażliwość, przygnębienie, poczucie pustki), jak i fizycznej (brak energii, drżenie ciała). Konflikt może być obecny na trzech poziomach – pomiędzy osobą uzależnioną a jej najbliższym otoczeniem, pomiędzy osobą a jej innymi aktywnościami, np. pracą, zainteresowaniami oraz pomiędzy angażowaniem się w zachowania a własnym poczuciem zgody na to zachowanie. Uzależnienie prowadzi do powstania takiego rodzaju sprzeczności.
Nawrót określa powracanie do tych samych czy podobnych zachowań po czasie całkowitej lub częściowej abstynencji.

Przyczyny innych „reksji”

Przyczyny powstawania uzależnień są postrzegane różnie, w zależności od przyjętej teorii psychologicznej. Obecnie najpopularniejszy jest model biopsychospołeczny, który wskazuje jednocześnie na czynniki biologiczne, psychologiczne i środowiskowe. Zatem znaczenie miałaby np. genetycznie uwarunkowana podatność na uzależnienie, brak korzystnych mechanizmów radzenia sobie z trudnymi emocjami oraz otoczenie, które przyzwala, a nawet zachęca do utrzymywania niekorzystnych wzorców zachowań. Ten zestaw czynników to jeden z wariantów, które w tym modelu mogłyby stać u źródeł uzależnienia.

Genetyka odpowiada za łatwość powstania uzależnienia, występowanie symptomów odstawienia itp. Czynniki psychologiczne związane są z temperamentem, czyli wrodzonymi cechami lub osobowościąpowstającą na bazie wczesnych doświadczeń życiowych. Mogą to być na przykład tendencje do zachowań kompulsywnych (patrz ramka), impulsywność, problemy w radzeniu sobie z nieprzyjemnymi emocjami, zaniżone poczucie wartości, tendencja do samokrytyki, braki w kompetencjach interpersonalnych.

Środowisko może stanowić zarówno źródło problemów związanych z powstawaniem uzależnień dotyczących ciała (np. zaburzone relacje w rodzinie pochodzenia), jak i element podtrzymujący niezdrowe zachowania (np. środowisko pracy koncentrujące na wyglądzie).

Wiele z zachowań, które stają się uzależnieniem, należy do zachowań adaptacyjnych, niepatologicznych – np. dbanie o zdrowe jedzenie, korzystanie z siłowni, opalanie ciała itp. Trudno określić, na jakim poziomie funkcjonowanie nabiera cech patologicznych. Jako wskazówkę można przyjąć, w stopniu bardzo uogólnionym, potrzebę dostosowania innych czynności do działania będącego nałogiem oraz występowanie negatywnych konsekwencji dla danej osoby i jej najbliższych.

W przeciwieństwie do używania substancji psychoaktywnych (np. alkoholu, narkotyków) uzależnienie behawioralne oddziałuje na organizm bez pośrednictwa środków pochodzenia zewnętrznego. Zmiany na poziomie przekaźników w układzie nerwowym są podobne, jak przy stosowaniu używek i dotyczą głównie wydzielania substancji odpowiedzialnych za dobry nastrój, zadowolenie, poczucie siły.

Leczenie uzależnień behawioralnych

Leczenie uzależnień behawioralnych odbywa się ambulatoryjnie, w poradniach leczenia uzależnień, lub stacjonarnie, podczas kilkutygodniowego pobytu na oddziale szpitalnym. Sposób pracy z osobami uzależnionymi od zachowań jest bardzo podobny do terapii uzależnienia od substancji psychoaktywnych. Model leczenia w ostatnich latach ulega zmianom, zbliżając się do metod stosowanych w psychoterapii. Większe uwzględnienie elementów technik terapii psychodynamicznej okazuje się bardziej skuteczne od dotychczasowej terapii opartej głównie o strategie behawioralne i poznawcze.

Uzależnienia od zachowań są podobne do uzależnień od substancji psychoaktywnych, ale też istnieją pomiędzy nimi ważne różnice. Terapia uzależnień behawioralnych nie zawsze jest nastawiona na całkowitą abstynencję, ponieważ część zachowań, które uzależniają, stanowi naturalny element codziennego funkcjonowania człowieka. Celem leczenia jest więc wypracowanie prawidłowych wzorców działania, a nie ich wyeliminowanie. Na przykład pacjent będzie dbał o zdrową dietę, ale w stopniu, który nie zakłóca jego bezpieczeństwa fizycznego oraz możliwości osobistego rozwoju.

Większość uzależnień behawioralnych nie stanowi takiego zagrożenia dla życia jak nadużywanie środków psychoaktywnych. Nie oznacza to jednak, że uzależnienia behawioralne nie mogą prowadzić do bardzo poważnych konsekwencji zdrowotnych. W przypadku tego rodzaju uzależnień znacznie mniejsze jest niebezpieczeństwo przedawkowania substancji na poziomie fizjologicznym. Choć reakcja organizmu np. na wielogodzinne opalanie lub długotrwałą ubogą dietę niesie realne zagrożenie dla życia, to skutki przedawkowania na pewno trzeba szacować inaczej niż w uzależnieniach od substancji.

Również poziom zaburzeń funkcji poznawczych związany z nietrzeźwością (np. myślenie, pamięć, kojarzenie), jest mniej destrukcyjny w uzależnieniach behawioralnych. Choć i w tym przypadku często pojawiają się epizody niepamięci i zaburzenia orientacji. Sam pacjent i jego otoczenie zazwyczaj zupełnie inaczej traktują uzależnienie od środków niż uzależnienie od zachowań, lekceważąc tę drugą postać zaburzenia. Ma to istotne konsekwencje dla decyzji o podjęciu leczenia oraz uzyskiwanym ze środowiska wsparciu.

Podobieństwa i różnice

Pomiędzy anoreksją a uzależnieniami istnieje wiele podobieństw, które sprawiają, że potocznie postrzega się je jako należące do tej samej grupy zaburzeń. Mówimy o „reksjach”, zauważając zbliżone w tych różnych chorobach zafiksowanie na danym zachowaniu. W anoreksji i uzależnieniach behawioralnych występuje dążenie do uzyskania celu dotyczącego zmian w wyglądzie, bez względu na wszystko. Wspólny jest przymus wykonywania danej czynności i skrajnie nieprzyjemne odczucia, gdy możliwość działania jest utrudniona. Realizacja zachowania wiąże się natomiast z przeżywaniem satysfakcji, a czasem prowadzi nawet do stanów euforycznych.

Niewątpliwie, zarówno w uzależnieniu, jak i w anoreksji samopoczucie zależy od podejmowania czynności. Potrzeba określonego działania jest absolutnie najważniejsza, występuje całkowite zaabsorbowanie jej planowaniem i wykonywaniem. Inne aktywności stają się mniej ważne i chory dostosowuje je do nadrzędnego celu, np. utrzymania diety, ćwiczeń fizycznych, wizyt w solarium. Często osoba chora na anoreksję rezygnuje z zainteresowań, pasji, ponieważ porusza się tylko w kręgu spraw dotyczących wagi i odchudzania. Zwykle towarzyszy temu ograniczenie kręgu znajomych do osób, które zachowują się podobnie.

Popularne wśród cierpiących na anoreksje są portale, gdzie chorzy wzajemnie wspierają swoje zachowania, podpowiadając metody na utratę wagi, podtrzymując motywację do unikania leczenia. Wszyscy inni, którzy mają stosunek krytyczny i konfrontują z problemem są eliminowani z otoczenia. Podobnie jest w przypadku pacjentów uzależnionych.

Osoba cierpiąca na anoreksje lub uzależniona nie dostrzega problemu, lekceważy konsekwencje, tworzy fikcyjne przekonania wokół swojej choroby, eksponując zyski i pomniejszając straty. Jeśli już jest świadoma choroby, zaprzecza konieczności leczenia, może gloryfikować swój stan. Tak, jak osoby uzależnione, chorzy na anoreksję tracą kontrolę nad własnym zachowaniem. To, co pierwotnie służyć ma samosterowności, zwiększaniu wpływu na swoje życie, decydowaniu o sobie, tak naprawdę pozbawia chorego kontroli nad tym, co się z nim dzieje.

Anoreksja, podobnie jak uzależnienia, wymaga specjalistycznej pomocy. Aby pacjent mógł wrócić do zdrowia niezbędna jest terapia, włącznie z leczeniem w warunkach zamkniętych, jeśli zaawansowanie choroby tego wymaga.

W przypadku obydwu typów zaburzeń mamy do czynienia z uwikłaniem rodziny w problem pacjenta. W uzależnieniach mówimy o współuzależnieniu jako sytuacji osób będących w emocjonalnej relacji z chorym. Podobne mechanizmy zauważamy w rodzinach, w których ktoś cierpi na anoreksję. Choroba zwykle staje się centralnym elementem, wokół którego koncentruje się życie rodziny. Sposób postrzegania przez najbliższych też jest podobny – początkowe unikanie konfrontacji z problemem, szukanie alternatywnych wyjaśnień, pewnego rodzaju normalizowanie zachowań pacjenta, a następnie próby leczenia. Objaw ma znaczenie dla każdej osoby w systemie rodzinnym. Czasem jego obecność jest elementem scalającym i niezależnie od świadomych intencji, każdy może być zainteresowany jego podtrzymywaniem.

Źródło: UiM (19)

Kamilla Mielniczek 

psycholog, psychoterapeuta, 
terapeuta uzależnień, specjalizuje się 
w seksuologii klinicznej. 
Pracuje z osobami dorosłymi 
oraz młodzieżą.